O TRANPAREA

Przyroda w ekonomii odgrywa większą rolę niż powszechnie się sądzi. Wpływ funkcjonowania ekosystemów na dobrobyt społeczny może być niezauważany lub brany za oczywistość. Społeczeństwo jednak wykorzystuje wpływ ekosystemów na swe cele zarówno w przypadku dóbr konsumpcyjnych jak i kapitałowych, w tym żywności, wody pitnej, drewna, usług oczyszczania, kontroli klimatu, ochrony przed zagrożeniami naturalnymi, erozją gleb, jak również otrzymywania składników farmaceutycznych, utrzymywania w dobrym stanie siedlisk oraz miejsc rekreacji. Usługi są nieodzowne dla podtrzymywania populacji ludzkiej, ponieważ wspomagają zaspokajanie kluczowych potrzeb człowieka, a również umożliwiają zachowanie estetycznych, patriotycznych oraz religijnych wartości. Nienaruszone ekosystemy mogłyby dostarczać zwykłych dóbr rynkowych, jednakże stanowią one dobra publiczne (tj. takie, które nie podlegają obrotowi rynkowemu), bowiem przeważnie są obszarami chronionymi. Konkurencyjne rynki cechują się zwykle niemożnością optymalnej alokacji dóbr publicznych, co zaniża ich wartość oraz wysyła mylne sygnały decydentom. Potrzebne jest zatem zastosowanie ekonomicznej analizy opartej na metodach wyceny w procesie podejmowania decyzji przez ograny władzy publicznej w postaci narzędzia zabezpieczającego racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych oraz gwarantującego ich społecznie optymalną alokację w celu zmniejszenia ryzyka podjęcia prowizorycznych decyzji skutkujących utratą dóbr społecznych.

Jak wskazuje sama nazwa projektu – Wartość Transgranicznych Obszarów Chronionych Położonych na Obrzeżach Unii Europejskiej (TRANPAREA – ang. Value of Transboundary Nature Protected Areas Situated near the EU Outer Borders) – zajmuje się on transgranicznymi obszarami chronionymi (OCh), koncentrując się na ekonomicznych aspektach ich funkcjonowania. W sztuczny sposób podzielone przez granice państwowe zwarte, nienaruszone obszary chronione prawem po obu stronach granicy nazywane są transgranicznymi OCh. Według przestarzałych danych, w początkach XXI wieku na świecie funkcjonowało ponad dwieście trasgranicznych OCh o łącznej powierzchni równej Indiom, co czyni je istotnym elementem światowej zielonej infrastruktury. W związku z powyższym można powiedzieć, że transgraniczne OCh stosunkowo rzadko znajdują się w obszarze zainteresowań ekonomistów, także jeśli chodzi o badania natury empirycznej. Wiele spośród zachowanych obszarów naturalnych w Europie ma charakter transgraniczny, w tym niektóre nienaruszone systemy alpejskie czy też region Dunaju. W szczególności wiele cennych, nienaruszonych obiektów przyrodniczych znajduje się na peryferiach UE, dzięki uwarunkowanej historycznie, słabszej w tych rejonach presji gospodarczej, na zespoły obszarów naturalnych, bogatych w dziką przyrodę. Efektywna ochrona transgranicznych OCh położonych na obrzeżach UE, stanowi szczególne wyzwanie, jeśli weźmie się pod uwagę różnice systemów prawnych normujących ochronę przyrody w poszczególnych krajach UE jak i poza nią, stosowane metody oraz ogólny społeczny i ekonomiczny kontekst. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w Europie Środkowo-Wschodniej zarówno kraje z jak i spoza UE są obecnie w różnych stadiach rozwoju gospodarczego i społecznego. Zgodnie z naszymi najrzetelniejszymi danymi w regionie nie realizowano żadnego badania ępirycznego, jakie miałoby na celu wycenę transgranicznych OCh leżących na terytorium różnych krajów znajdujących się w okresie silnych przemian, bądź jednego państwa z gospodarką rozwijającą się, drugiego zaś rozwiniętego.

Przyrodnicy wskazują współpracę transgraniczną, jako najskuteczniejszą strategię ochrony transgranicznych OCh, słusznie zauważając, że dzika przyroda nie uznaje sztucznych podziałów. Teoretycznie transgraniczne OCh są dobrami publicznymi prawa międzynarodowego, co oznacza, iż ich wartość rynkowa kształtowana jest przez preferencje ekonomiczne agentów należących do różnych systemów gospodarczych. Studium przypadku państw bałtyckich przeprowadzone w końcu lat dziewięćdziesiątych było jednym z pierwszych badań w dziedzinie międzynarodowych dóbr publicznych. Gotowość ludzi do wnoszenia opłat celem zwiększenia jakości wody Bałtyku było kluczowym wnioskiem badania, jednakże w przypadku lądowych transgranicznych OCh, obywatele krajów, które dzielą ten sam obiekt transgraniczny częstokroć mają odmienne preferencje dotyczące zachowania i zarządzania obszarem przyrodniczym. Niekiedy człowiek przypisuje dużą wartość do ojczystej części obiektu, zaś zerową do zagranicznej części, jak gdyby istniały dwa oddzielne dobra publiczne zamiast wspólnego. Innymi słowy potrzebne są empiryczne dowody czy lądowe transgraniczne OCh są dobrami publicznymi utworzonymi zgodnie z preferencjami obywateli zainteresowanych krajów. Odpowiedź na pytanie czy dany transgraniczny OCh kwalifikuje się jako międzynarodowe dobro publiczne pociąga za sobą poważne konsekwencje natury praktycznej. Współpraca transgraniczna stanowi efektywne rozwiązanie w zarządzaniu istotnie międzynarodowymi dobrami publicznymi, niektóre zaś z transgranicznych OCh mogą okazać się raczej kombinacją oddzielnych narodowych dóbr publicznych, a nie międzynarodowymi dobrami publicznymi, w myśl preferencji ludności.

Projekt TRANPAREA koncentruje się na dwóch szczególnych, znamiennych transgranicznych OCh, położonych na obrzeżach Unii Europejskiej: Puszczy Białowieskiej (na granicy polsko-białoruskiej) oraz Fulufjellet (na granicy norwesko-szwedzkiej). Badanie porównawcze opiera się na metodologii preferencji porównawczych, mianowicie na metodzie wyboru warunkowego, która szacuje wartość pieniężną poprzez serię wyborów dokonanych przez respondenta spośród zestawu alternatyw, opisanych za pomocą wielu atrybutów. W rezultacie takiej wyceny szacuje się nie tylko gotowość do płacenia (WTP) za całość, lecz również WTP za poszczególny komponent (powiedzmy, za jego ojczystą i zagraniczną część). Naszym celem jest zbadanie czy obiekty można zakwalifikować jako międzynarodowe dobra publiczne, a także wyjaśnienie wpływu wywieranego na ich wartość ekonomiczną przez różne czynniki, w tym mające naturę społeczno-ekonomiczną oraz wyłaniające się z krajowego kontekstu. Rezultaty dociekań zostaną przybliżone zainteresowanym spośród społeczności akademickiej, urzędniczej, ludności lokalnej, a także organizacjom pozarządowym.

Oaks deadwood in Biełavieskaja Pušča core part. Photo by Andrej Abramčuk